Chrystianizacja ludności, choć powolna, czyniła wyraźne postępy. Obok przestrzegania chrztu, niedzielnego wypoczynku czy monogamii, następowało łagodzenie obyczajów i popularyzowanie jałmużny wobec biednych. Przewrót w dziedzinie moralności niosło jasno sformułowane pojęcie zła i dobra oraz głoszenie zasady miłości bliźniego - łamiącej dotychczasowe przeciwieństwa socjalne i etniczne. Kościoły pierwotnie należały do właścicieli ziemi i przez nich były utrzymywane, później utrzymywały się z nadań. Równocześnie zwyczajowo i obowiązkowo w utrzymaniu kościoła uczestniczył ogół ludności. Danina na rzecz kościoła zwana „dziesięciną", stanowiąca dziesiątą część dochodów, przyjęta przez wszystkie kraje katolickie, obowiązywała w Polsce do połowy XIX wieku. Parafie wywierały istotny wpływ na ówczesne życie kulturalne i gospodarcze kraju oraz przyczyniały się do kształtowania jego struktury osadniczej i drogowej. Poza duszpasterstwem, parafia spełniała różne funkcje społeczne, z których przede wszystkim należy wyróżnić jej rolę w zakresie integracji ludności, edukacji i opieki społecznej. W XIII wieku, po najeździe tatarskim, nastąpił szczególny wzrost znaczenia kościoła przez rozbudzenie ducha religijnego; rodziła się Polska parafialna - jeden z najbardziej fundamentalnych i trwałych czynników naszej narodowej historii.
Olkuska parafia jest jedną z najstarszych na ziemiach polskich. Powstała zapewne w pierwszej połowie XII wieku, skoro w roku 1184 jej znaczny już rozwój potwierdzony został uposażeniem kantora kolegiaty św. Floriana w Krakowie dochodami probostwa olkuskiego. Istotnym czynnikiem rozwoju olkuskiej parafii było to, że jej kolatorem (pierwotnym lub spadkobiercą) był król, później Uniwersytet Krakowski. Ambicją zaś kolatora było podnoszenie rangi swojej świątyni i czynił to przez fundację kolegiaty lub prepozytury. Wiadomo, że olkuska parafia w końcu XV wieku była prepozyturą, jedną z ośmiu na terenie Małopolski. Proboszcz olkuski otrzymywał tytuł prepozyta i do pomocy zespół mansjonarzy, wśród których było miejsce rektora szkoły parafialnej ze stałym uposażeniem. W 1483 roku wzmiankowana była tu mansjonaria, a przekaz z początku XVII wieku podaje, że dwa domy dla wikarych oddano mansjonarzom (od 1603 roku było ich czterech). Taka uprzywilejowana sytuacja stwarzała bardzo dobre podstawy dla rozwoju kultury i oświaty w parafii. Podstawy te umacniała górnicza funkcja miasta. Ośrodki górnicze słynęły bowiem z wysokiego poziomu szkół i były skupiskami licznej inteligencji, do czego wydatnie przyczyniali się także obcy osadnicy - „hospites" czyli goście i związani z górnictwem kupcy. Wysoki poziom olkuskiego duchowieństwa i patrycjatu niewątpliwie zdecydował również o tym, że w dziejach miasta nie znajdujemy śladów ponurego zabobonu, prowadzącego do krwawych prześladowań domniemanych wspólniczek szatana - czarownic. Opanował on od XII w. zachodnią Europę, przyszedł do Polski wraz z napływem ludności niemieckiej i szczególnie nasilił się w XVII/XVIII wieku. Choć zjawisko to u nas miało bardzo ograniczony zasięg, występując głównie w północnej części kraju, procesy czarownic nie należały jednak do rzadkości. Obowiązujące w polskim prawie miejskim przepisy przewidywały dla czarownicy tortury i karę śmierci przez spalenie na stosie. Zostały zniesione dopiero w 1776 roku.
Przy kościele olkuskim już w końcu XIII wieku istniała szkoła parafialna, jako jedna z pierwszych w Małopolsce. W dużej mierze jej byt i poziom, oprócz statusu parafii i miejskiego środowiska, zależny był od samego proboszcza, od jego wykształcenia. Olkuscy proboszczowie z tytułami uniwersyteckimi nadawali odpowiednio wysoki poziom szkole i dbali o jej rozwój. W XV wieku ponad 50 olkuszan studiowało na Uniwersytecie Krakowskim. Spośród 132 miast Małopolski, nie licząc Krakowa, Olkusz znajdował się w pierwszej piątce pod względem liczby studentów tego Uniwersytetu. Uczniami szkoły parafialnej byli wyłącznie chłopcy. Choć nie było przeciwwskazań, aby do szkół parafialnych uczęszczały dziewczęta (co miało miejsce i czasem było zalecane w krajach zachodnioeuropejskich), nie ma śladów takich praktyk w szkołach Małopolski i tym samym szkole olkuskiej. Do XVI wieku nie było wśród uczniów podziałów stanowych, lecz zdecydowaną większość stanowili mieszczanie, głównie synowie z warstw średnich i niższych (w rodzinach patrycjatu i szlachty pobierano na ogół naukę w prywatnym mieszkaniu). Przeważali uczniowie miejscowi, choć zasięg rekrutacji powiększał się w zależności od poziomu i rozgłosu szkoły oraz rozwoju kulturalnego miasta (czasem szkoła grupowała uczniów z miejscowości odległych do 50 km). Z całą pewnością można przyjąć, że olkuska szkoła parafialna kształciła uczniów także po-zamiejscowych, choć ich procent był niewielki. Chętnych do nauki było dużo, lecz jedna szkoła w mieście, przy ówczesnej liczbie mieszkańców, była w stanie wszystkich pomieścić. Szacuje się, że średnia liczba uczniów w Olkuszu w XV wieku mogła wynosić około czterdziestu, z wahaniami zależnie od zmiennej liczby mieszkańców. W tym czasie szkoła parafialna była instytucją otwartą. Zgodnie z zaleceniami soborowymi i synodalnymi miała być dla wszystkich „chętnych do nauki". W XVI wieku bogatsi rodzice opłacali naukę swych synów, ubożsi byli z tego zwolnieni. Nie było jednolitego programu nauczania i głównymi decydentami w tym względzie byli nauczyciele, ale nadrzędnym celem kształcenia było urabianie charakteru i nauka śpiewu. Równocześnie uczono czytania, pisania, arytmetyki i geometrii oraz elementarnej wiedzy z zakresu astronomii, geografii i historii. Choć nie było przymusu szkolnego, to prawie każdy mieszczanin w XV wieku umiał już czytać i pisać, a liczba analfabetów na terenie Małopolski nie przekraczała kilku do kilkunastu procent. Miejska szkoła parafialna tego okresu była w całej rozciągłości instytucją kulturotwórczą. Kształciła i pomnażała kręgi inteligencji, mieściła zaczątki bibliotek, rodziła swoistą twórczość literacką; ponadto wywierała duży wpływ na kształtowanie świadomości społecznej i narodowej, lansowała określone wartości etyczne. Tutaj kształtował się polski język, podstawy ujednolicenia i wzbogacenia kultury mieszczańskiej oraz solidne podstawy rozwoju kultury polskiej XVI w.
Od XV do XVII wieku zarówno kościół olkuski jak i szkoła parafialna znajdowały się pod patronatem Uniwersytetu Krakowskiego, który na stanowiska nauczycieli kierował tu swoich bakałarzy. Informacja z końca XVI wieku podaje o zbudowaniu nowej, murowanej szkoły na placu kościelnym, mieszczącej dwie sale i cztery izby z mieszkaniem nauczyciela i kantora. O jej wysokim poziomie nauczania świadczy utrzymująca się duża liczba uczniów, podejmujących studia uniwersyteckie w Krakowie. Wielu z nich uzyskało wysokie stopnie naukowe i zaszczytne stanowiska. W XVIII wieku szkoła parafialna wraz z miastem podupadła. W protokole powizytacyjnym z 1748 r. stwierdzono brak szkoły, nauczyciela i uczniów. Wzmiankowana była jeszcze w 1783 roku, lecz niebawem została rozwiązana w wyniku sekularyzacji szkolnictwa w Polsce, przejętego przez Komisję Edukacji Narodowej.
W parafii, co najmniej od XV wieku, znajdowała się biblioteka. W jej rozwoju szczególną rolę odegrał w XVII w. długoletni olkuski proboszcz ks. Wawrzyniec Strzeżowski, profesor filozofii Akademii Krakowskiej (ofiarodawca księgozbioru w liczbie co najmniej 270 tomów), którego piękne epitafium z portretem osadzone zostało na ścianie prezbiterium, przy wejściu do zakrystii. Był on autorem kromki miasta Olkusza, opartej na dostępnych mu dokumentach, dawniej przechowywanej w bibliotece parafialnej (los kroniki jest dziś nieznany). W końcu XVIII wieku biblioteka mająca drzwi drewniane, podłogę z tarcic okien trzy i powalą pod złym gontem znajdowała się nad zakrystią. W „Opisie zabytków starożytności" z 1844-46 roku podano już, że: W zamożnej niegdyś Bibliotece Kollegiackiej znajduje się jeszcze kilka rękopisów XV wieku teologicznej treści. Wzmiankę taką zamieszcza także „Słownik Geograficzny" (1886) podając, że: Po dawnej kolegiacie przechował się księgozbiór ze starymi rękopisami teologicznymi z XV wieku. Jeszcze w roku 1933 ks. Jan Wiśniewski potwierdził istnienie w bibliotece rękopisów z XV-XVII wieku (wśród nich rękopisów dziekańskich notatek) oraz książek teologicznych, filozoficznych, prawnych, kaznodziejskich, panegiryków. W początkach XX w. olkuska biblioteka parafialna zaliczana była do największej, po bibliotece seminaryjnej, w diecezji kieleckiej. Nie ma bliższych informacji, jaki wpływ na zbiory biblioteczne miały wydarzenia II wojny światowej. Wiadomo, że biblioteka po roku 1945 znajdowała się nadal w pomieszczeniu nad zakrystią, a jej wyposażenie stanowiły prowizoryczne, odkryte, drewniane regały, w których złożone były nie skatalogowane zbiory, według obiegowych opinii mocno splądrowane. Przed podjęciem nie zakończonej przebudowy pomieszczenia bibliotecznego ok. 1980 roku, zbiory przeniesione zostały na plebanię, gdzie znajdują się do dziś. Obok dawnych zbiorów o znaczeniu historycznym i zabytkowym, istnieje parafialna biblioteka współczesna otwarta w dniu 18 październi-ka!992 roku, poświęcona przez biskupa Adama Śmigielskiego. Liczy ona ponad 4500 tomów, spośród których znajdują się dary ks. proboszcza Lucjana Czechowskiego (+ 1985) i ks. prof. Władysława Łydki (+ 1987) oraz obecnego proboszcza ks. Stefana Roguli. Zbiory biblioteczne uzupełniane są bieżącymi zakupami.
Jednym z zadań parafii było organizowanie śpiewu i muzyki kościelnej, będących bardzo ważnym - nierozłącznym elementem obrzędów liturgicznych. Stanowisko kantora - prowadzącego chór kościelny przy kolegiacie, wymieniają już dokumenty z XII wieku, a nauka śpiewu kościelnego była jednym z naczelnych zadań każdej szkoły parafialnej. W kościołach Średniowiecza dla chóru wydzielane były balustradą specjalne przestrzenie między nawą główną i prezbiterium, na wprost głównego ołtarza (stąd do dziś prezbiterium nazywane jest także chórem). Dopiero od połowy XV wieku, wraz z upowszechnianiem się instrumentu organowego, zaczął przyjmować się typ chóru budowanego nad głównym wejściem w tylnej części kościoła. W olkuskiej farze pierwsze organy powstały już w latach osiemdziesiątych XV wieku, ale nieznana jest ich budowa ani położenie. Mogły znajdować się w prezbiterium na tak zwanym „małym chórze", zachowanym do dziś. Przekaz z 1783 roku wymienia: Chór drugi przy wielkim ołtarzu nie malowany, na którym pozytyw o siedmiu głosach zły [..J. Można także z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że na galerii nad głównym wejściem do kościoła był także już wcześniej jakiś skromniejszy chór muzyczny z organami, przebudowany z początkiem XVII wieku dla nowobudowanych wówczas okazałych organów Hansa Hummla. Mieszkanie kantora przy olkuskiej farze potwierdzają dokumenty z XVI wieku, zaś protokół lustracyjny parafii z końca XVIII wieku wymienia istniejącą przy dzwonnicy, zniszczoną rezydencję „kapelisty". W roku 1906 powstał chór kościelny. Pierwszym jego dyrygentem był organista Antoni Szczygieł. Po nim kierował chórem ks. T. Kozłowski, a następnie Szczepan Grad, który po roku 1910 objął także funkcję nowego organisty. Chór parafialny był mieszany i poza udziałem w nabożeństwach kościelnych, brał także udział w uroczystościach państwowych. Szczególną działalność rozwinął w okresie międzywojennym. W1932 roku opracowano statut chóru, który przyjął nazwę Towarzystwa Śpiewaczego i Muzycznego „Dźwięk", zarejestrowanego dnia 28 września 1932 roku w Urzędzie Wojewódzkim w Kielcach. Działalność chóru w tym okresie charakteryzowała się dużą aktywnością społeczno-kulturalną. Organizowano okolicznościowe akademie i wieczornice, zabawy towarzyskie, wycieczki wozami konnymi, opłatki i wieczory kolęd, wielkanocne święcone, jasełka itp. Szczególnie uroczyście obchodzono święto patronki śpiewu św. Cecylii. Kres tej działalności położyła okupacja niemiecka, w czasie której próby chóru wymagały imiennych zezwoleń i mógł on występować jedynie w kościele na Mszy Św. Po wojnie chór kościelny wznowił swoją szeroką działalność. W roku 1947, dyrygowany przez ks. Mariana Cygankiewicza, wykonał po łacinie utwór „Missa in honorem S-tae Caeciliae", J. Grubnera, podczas Mszy Św. transmitowanej przez radio z kościoła olkuskiego. W roku 1948 funkcję dyrygenta chóru kościelnego objął nowy organista - Eugeniusz Graca. Po zawieszeniu działalności świeckiego, olkuskiego chóru „Hejnał", prawie wszyscy członkowie angażowali się w chórze kościelnym, tworząc jego nową jakość. Rozwiązana została żeńska część chóru i utworzony czterogłosowy chór męski, który w tej formie istnieje do dziś. W roku 1971, w dniu odpustu św. Andrzeja, chór kościelny otrzymał List Błogosławieństwa od Papieża Pawła VI.
W roku 1982 trzykrotnie występował w zgrupowaniu chórów okolicznych parafii, liczącym 420-540 osób: w Płokach (w święto koronacji Matki Bożej), w Krakowie - na dziedzińcu wawelskim (na zaproszenie ks. kardynała F. Macharskiego) i w Olkuszu. W dniach 19 i 20 lipca 1986 roku odbyły się występy chóru w Warszawie na prestiżowych nabożeństwach w kościele św. Krzyża (w czasie Mszy Św. dla Polonii Francuskiej) i w kościele św. Stanisława Kostki. Po odejściu z chóru jego wieloletniego dyrygenta - organisty Eugeniusza Gracy w roku 1971, wielokrotnie zmieniali się kolejni dyrygenci chóru. Dopiero od 1991 roku, z krótką przerwą w roku 1994, chór (liczący ówcześnie 26 mężczyzn), prowadzony jest przez profesjonalnego dyrygenta Jana Kućmierczyka, wcześniej już mocno zaangażowanego w działalności młodzieżowego zespołu wokalno-muzycznego tutejszej parafii. Niezależnie od chóru kościelnego, w ramach duszpasterstwa młodzieży, przy parafii założony został w 1975 roku, przez ks. Stefana Walusińskiego, młodzieżowy zespół wokalno-muzyczny. Z czasem zespół ten, pod kierownictwem ks. Marka Szeląga, przyjął nazwę „Viatores" - co znaczy „kroczący drogą" [Ewangelii]. Brał on czynny udział w życiu religijnym i patriotycznym parafii oraz uczestniczył w licznych zamiejscowych koncertach i festiwalach piosenki religijnej; wprowadził nowatorskie wówczas formy artystycznego wyrazu - słowo, światło, dźwięk. Zespół ten działa do dziś. Obok muzyki organowej (od XV w.) i śpiewu chóralnego, uroczystości kościelne wzbogacane były także śpiewem solowym i muzyką na małych instrumentach. Do najdawniejszych zaliczały się dzwonki ołtarzowe oraz charakterystyczne w obrządku rzymsko-katolickim na Wielki Tydzień - kołatki i kotły (kołatki używane są w olkuskim kościele jeszcze do dziś, a jeden z kotłów znajduje się w zbiorach staroci). Były też używane instrumenty strunowe i dęte kolejnych generacji. Z początkiem drugiej dekady XX wieku powstała parafialna orkiestra dęta, która istniała z przerwami do 1939 roku. Początkowo prowadzona była przez organistę Szczepana Grada, później Jana Kulawika, który jeszcze w latach 1945-1948 kontynuował jej działalność. Do dziś chętnie stosowane są skrzypce do gry solowej lub jako akompaniament śpiewu. Wiatach 1930, z olkuskiego chóru, niejednokrotnie rozlegał się głos, goszczącego w mieście u swych przyjaciół, sławnego Jana Kiepury. Aktualnie pojawia się czasem w kościele także muzyka elektroniczna.
Przy parafiach zakładane były szpitale - będące wówczas przytułkami dla ubogich (hospicjum infirmorum). Prowadziły one opiekę nad bezdomnymi chorymi i kalekami. W Olkuszu, mieście górniczym, opieka nad ofiarami częstych wypadków i licznych chorób zawodowych była szczególnie ważnym problemem społecznym. Główną rolę w tej dziedzinie pełnił szpital. Data założenia tutejszego szpitala nie jest znana, lecz pierwsza informacja o jego istnieniu pochodzi z roku 1439. Miał powstać z inicjatywy biskupa Oleśnickiego, ale nie jest znany akt fundacyjny ani początkowe jego uposażenie. Zbudowany został poza murami miasta, za bramą sławkowską, w obrębie dzisiejszego parku miejskiego. Pierwotnie miał tylko jedno pomieszczenie. Z czasem powiększany tak, że w końcu XVIII wieku odnotowano już pięć izb i dwie komórki. Od początku wspomina się o istniejącym w szpitalu ołtarzu Św. Ducha. Dopiero w końcu XVI wieku wizytacja biskupia wymienia kaplicę pod tym wezwaniem z trzema ołtarzami. Do połowy XVII wieku zarówno budynek szpitala jak kaplicy były drewniane, otoczone murowanym ogrodzeniem. W późniejszym okresie, w miejsce drewnianej kaplicy, powstaje kościółek murowany, potwierdzony w źródłach w 1742 roku, kiedy był już częściowo zrujnowany. Miał pięć okien, murowaną zakrystię, trzy ołtarze, dach kryty gontem i wieżyczkę z dzwonem. W otoczeniu kościoła był cmentarz grzebalny. Liczba pensjonariuszy, zarówno mężczyzn jak kobiet, wahała się w różnych okresach czasu od kilku do trzydziestu osób. Zgodnie z ówczesnymi regułami, pełnił on funkcję raczej przytułku dla ubogich niż lecznicy. Kierownictwo nad szpitalem sprawował prepozyt (opiekun), którym była osoba duchowna. Inny duchowny obsługiwał szpitalny kościół. Zarząd szpitala, jako miejskiego, spoczywał w rękach rajców, lecz jego uposażenie składało się głównie z ofiar górniczych, kościelnych oraz licznych zapisów czynszów i nieruchomości. Szpital przetrwał do końca XVIII wieku, przejęty w końcowym okresie pod zarząd proboszczów olkuskich. Ostatecznie, skutkiem podkopów górniczych, zrujnowany wraz z kościółkiem został rozebrany. Dla kontynuowania tej działalności w XIX wieku, parafia samodzielnie założyła przytułek dla starców przy ulicy Gęsiej na Przedmieściu Żuradzkim, który istniał do 1950 roku, kiedy to, ze względów ideologicznych, wprowadzony został państwowy zakaz tego typu kościelnej działalności społecznej. W połowie XIX wieku powstał szpital miejski pod wezwaniem św. Błażeja, w którym ofiarną pracę podjęło Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo. Siedzibą sióstr był „klasztorek" - budynek połączony ze szpitalem wspólną kaplicą. Równocześnie, od 1905 roku, siostry tego zgromadzenia prowadziły obok szpitalnego budynku ochronkę pod wezwaniem św. Marcina, dla dzieci ubogich, zorganizowaną przez księdza Stanisława Kwiatkowskiego, zarządzaną od 1914 roku przez nowopowstałe Towarzystwo Dobroczynności.
Przy parafii powstawały liczne bractwa kościelne o charakterze religijno-społecznym. W roku 1446 zostało założone z inicjatywy mieszczan i górników - fraternitas montanistarum, określane potem jako bractwo św. Barbary, które kopackim zowią. Były też bractwa cechów rzemieślniczych. W połowie XV wieku powstało Bractwo Matki Bożej. Przetrwało ono najdłużej i najmocniej zapisało się w dziejach macierzystego kościoła. W 1594 roku przyjęło nową postać, pod nazwą Bractwa Najświętszej Marii Panny i Świętej Anny. W archiwum parafialnym do dziś zachowała się niezwykle interesująca księga tegoż Bractwa. Zawiera ona ogólny wstęp, omawiający powstanie Bractwa w Polsce, wskazania dla jego członków, modlitwy i obowiązki. W dalszej części zamieszcza owa Księga katalog licznych członków bractwa parafii olkuskiej (zarówno żywych jak i zmarłych), inwentarz rzeczy złotych oraz wykonanych z innych metali, spis wotów, szat liturgicznych i bielizny liturgicznej. Są również krótkie notatki z dokonanych spotkań bractwa, nabożeństw, wydarzeń związanych z życiem niektórych członków, zwłaszcza przełożonych. Ostatnia notatka widnieje pod datą z 1901 roku. W roku 1928 ksiądz Jan Wiśniewski, znany autor opisów kościołów, w Księdze Bractwa umieścił następującą notatkę: Ksiądz Jan Wiśniewski kanon. Sandomierski proboszcz z Borkowic od 3 do 5 V rano przebywał w Olkuszu notując wiadomości o paraf. Kościele. Przeglądając tę Księgę wpisai się do niej, pragnie też uczestniczyć w modłach bractwa tej parafii. 1928 maj. X.J.W. W atmosferze rozbudowy różnego typu organizacji katolickich ludzi świeckich, powołanych do szerzenia, pogłębiania i obrony zasad katolickich w życiu prywatnym i publicznym, w 1920 roku ks. wikariusz Makowski założył przy olkuskiej parafii Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej i Żeńskiej, z czasem nazwane Katolickim Stowarzyszeniem Młodzieży Męskiej i Żeńskiej, które stało się prekursorem Akcji Katolickiej, powołanej przez Konferencję Episkopatu Polski w roku 1930. Stowarzyszenie to działało do 1939 roku. Równocześnie istniała „Sodalicja" (bractwo kultu Maryjnego) młodzieży żeńskiej, założona przez ks. Jana Piskorza, prefekta w latach 1930-33.
Złożona była struktura ludnościowa olkuskiej parafii. Ludność samego miasta, podobnie jak wszystkich miast górniczych, szczególnie w pierwszym okresie, była bardzo przemieszana pod względem pochodzenia i narodowościowo zróżnicowana. Współczesne źródła podają, że mieszkańcy Olkusza zeszli się „ze wszystkich stron świata"; najwięcej z Niemiec (w najstarszej, zachowanej księdze miejskiej z początku XIV wieku, na 85 przytoczonych w niej imion, ponad połowę stanowią imiona niemieckie), dużo z Krakowa, a także ze Śląska, zachodniej Małopolski, z Czech i Węgier (dzisiejszej Słowacji).
W innej płaszczyźnie ujawniała się także złożona struktura wyznaniowa. Wśród niekatolików miejsce szczególne zajmowała ludność żydowska, która z niewielkimi wyjątkami była na tym terenie ciągle obecna. Na ziemiach Polski w X wieku pojawili się pierwsi żydowscy kupcy, zwani w źródłach. Rodanitami (od rzeki Rodan w Burgundii, skąd przybywali). Większy napływ Żydów, głównie z Czech i Niemiec, nastąpił w XI wieku, a spowodowany był ich prześladowaniami w Europie Zachodniej, nasilonymi w okresie wojen krzyżowych. Żydzi byli u nas ludźmi wolnymi; już od połowy XI wieku znajdowali się pod opieką panujących, z zapewnieniem im osobistego bezpieczeństwa, wolności wyznania i odrębnego sądownictwa. Szacuje się, że u schyłku Średniowiecza mieszkało w Polsce ok. 18 tyś. Żydów osiadłych w 85 miastach. Pierwsza wzmianka o ludności żydowskiej w Olkuszu pochodzi z 1317 roku, kiedy to wśród wymienianych 93 domów, dwa duże domy, prawdopodobnie przy rynku, należały do Żydów, prowadzących przypuszczalnie zagraniczny handel ołowiem. W okresie Kazimierzowskim, wpływowy bankier żydowski Lewko miał być dzierżawcą olkuskiej olbory, lecz zapewne, jako stały mieszkaniec Krakowa, sam w Olkuszu nie mieszkał. Zamieszkiwali jednak w mieście wówczas inni Żydzi w nieznanej liczbie. Obecność taką potwierdza pośrednio wiadomość o ich usunięciu na mocy przywileju „de non tolerandis Judaeis" wydanym przez Elżbietę Łokietkówną dla dwudziestu kilku miast, w tym Olkusza. Od tego czasu, aż do połowy XVI wieku, nie ma żadnych wzmianek o ludności żydowskiej w mieście. Stała ich obecność rozpoczyna się od zezwolenia w tym czasie na osiedlenie się pięciu właścicieli domów, w których przypuszczalnie mogło zamieszkać 30-35 osób. Jednak w roku 1563 pobrano podatek już od 55 Żydów, a rok później odnotowano 12-13 właścicieli żydowskich domów. Przyjmuje się, że w tym okresie łączna liczba Żydów nie przekraczała 100 osób, co stanowiło kilka procent ludności miasta. Jednak w skali województwa krakowskiego, w którym na prawie 70 miast tylko w sześciu pobierano podatek po-głównego od Żydów, Olkusz znalazł się w rzędzie ważnych skupisk ludności żydowskiej. Posiadali oni udziały w kopalniach, prowadzili handel ołowiem i szeroką działalność kredytową, a także na bazie okolicznych złóż rudy żelaza specjalizowali się w hutnictwie stali. Była także średnia warstwa Żydów zajmujących się handlem detalicznym i rzemiosłem oraz biedota złożona z żydowskich komorników. Gmina żydowska po roku 1584 adaptowała jedną z baszt obronnych na synagogę (przy której z czasem wykształciła się ulica Żydowska) oraz założyła własny cmentarz na przedmieściu sławkowskim, na którym grzebano zmarłych także spoza Olkusza. Spis kościelny z roku 1783 podaje, że w parafii olkuskiej na około 2300 katolików, było 158-200 Żydów. Zamieszkiwali oni głównie w obrębie murów miejskich, gdzie stanowili 30% jego mieszkańców (większość zajmowała 33 domy stojące przy rynku i głównych ulicach). Największy stan, ok. 50% ludności żydowskiej w Olkuszu, odnotowany został w połowie XIX wieku (w 1865 roku było 990 Chrześcijan i 1014 Żydów). Szybko postępujący, pięciokrotny wzrost liczby mieszkańców miasta do roku 1931, niewiele te proporcje zmienił, utrzymując stan 46,5% ludności żydowskiej. W roku 1941 około 34% mieszkańców Olkusza było żydowskiego pochodzenia. W liczbie ok. 3400 osób zostało przez niemieckie władze okupacyjne przesiedlonych do getta, utworzonego na północno-wschodnich obszarach miasta („Sikorka", „Słowiki"] i w roku 1942 wywiezionych do obozów zagłady. Pozostawionych 17 żydowskich rzemieślników, podzieliło ten sam los w roku 1943. Bożnicę zamieniono na magazyn. Po wojnie w 1951 r. została ona przez ówczesne władze miasta rozebrana, wraz z sąsiednim budynkiem żydowskiej szkoły. Dziś teren ten pozostaje wolny, podobnie jak tereny po obu zdewastowanych żydowskich cmentarzach, gdzie pozostały zaledwie nikłe ślady porozbijanych grobów. Aktualnie nie ma gminy żydowskiej w Olkuszu i brak jest w mieście danych dotyczących zamieszkania ludności wyznania mojżeszowego.
Inna niekatolicka społeczność pojawiła się w dziejach olkuskiej parafii na fali prądów reformatorskich, rozwijających się w Małopolsce w połowie XVI w. Była nią, silna w tym mieście, protestancka grupa wyznaniowa, składająca się w dużej części z zamożnych i wpływowych olkuszan, mająca wielu protektorów wysoko postawionych w administracji państwowej (jednym z nich był Ludwik Jost Decjusz, żupnik olkuski, dworzanin królewski i wielkorządca krakowski). W 1578 roku mieli tutaj swojego pastora, a w 1579 roku uzyskali zgodę króla Stefana Batorego na zajęcie kościoła św. Krzyża na Przedmieściu Krakowskim - na zbór i jego uposażenie wraz ze szpitalem, dochodami z górnictwa (wizytacja biskupia z roku 1580 wspomina o założeniu szpitala luterańskiego przy kościele św. Krzyża). Akta wizytacji biskupich wymieniają imiennie wielu olkuszan, którzy odstąpili od katolicyzmu, lecz nie jest znana ich pełna liczba. Stosunki katolików z wyznawcami kalwinizmu, względnie poprawne, zaostrzyły się w czasie narastania kontrreformacji. W 1595 roku król Zygmunt III Waza anulował decyzje Stefana Batorego, nakazując zwrot kościoła św. Krzyża katolikom. W tej sytuacji olkuscy luteranie założyli drugi zbór na Przedmieściu Sławkowskim w domu zwanym „Wiechowskim", wraz z cmentarzem i szkołą, które wymienia wizytacja biskupia w roku 1598. Zwrot kościoła św. Krzyża katolikom natrafiał jednak na opory, gdyż jeszcze w 1602 roku wybuchły na tym tle zamieszki, w których został on zniszczony. W następnych latach działania reformacji na terenie Olkusza wygasają tak, że w roku 1617 innowierców było już w mieście niewielu. Na relikty zboru kalwińskiego -„kaplicy ariańskiej" na terenie narożnej działki przy ul. Adama Mickiewicza i św. Jana Kantego, zwrócił uwagę Antoni Wiatrowski w „Ilustrowanym Przewodniku po Ziemi Olkuskiej" z 1938 roku. Zostały one w 1973 roku, przed rozbiórką, zinwentaryzowane wraz z opisaniem, niedostępnej już wówczas części podziemnej, znanej z autopsji aktualnemu właścicielowi terenu. Reprezentantem ostatniej, malejącej grupy olkuskich protestantów był w roku 1617 rajca miejski Wawrzyniec Saksończyk, wyznania augsburskiego. Kościół ewangelicko-augsburski, dość liczna organizacja wyznaniowa polskiego luteranizmu, nie miała w Olkuszu własnego zboru. Powodem była zapewne malejąca w tym czasie liczba mieszkańców niemieckiego pochodzenia, wśród których najczęściej pojawiali się jego wyznawcy. Jakiś jej wzrost mógł nastąpić w pierwszym okresie zaborów, kiedy Olkusz znajdował się we władaniu Prus i Austrii (1794-1809), a w mieście przebywała znaczna liczba cudzoziemców. W opisie Olkusza z 1886 roku, wśród mieszkańców (z podziałem na wyznania) nie wymienia się protestantów, ale musiała nadal mieszkać tutaj jakaś ich grupa, skoro w początku XX wieku założyli własny cmentarz przy drodze do Sławkowa, a pod rokiem 1906 odnotowano liczbę 31 mieszkańców wyznania protestanckiego.
Niewielką grupę wyznaniową stanowili prawosławni, osadzani w Olkuszu na stanowiskach rządowych, w okresie zaboru rosyjskiego w latach 1815-1913. Opis miasta z 1886 roku wymienia liczbę 26 prawosławnych (poniżej 1% ludności miasta) i cerkiew bez podania jej lokalizacji. Po roku 1901 cerkiew mieściła się w nowo zbudowanym, okazałym budynku szkoły rzemieślniczej przy ul. Górniczej, zajmując na piętrze od ulicy, po stronie zachodniej, salę, w której zachowały się jeszcze haki po cerkiewnych świecznikach. Pod koniec carskiej okupacji liczba prawosławnych wynosiła już w mieście 172 osoby (2,9 % mieszkańców). Na Przedmieściu Krakowskim, przy cmentarzu katolickim, założono prawosławny cmentarz, istniejący do dziś.
Trudnym okresem dla scharakteryzowania struktury wyznaniowej ludności zamieszkałej w obrębie parafii są lata 1945-90. Zniesiony został formalnie odwieczny, urzędowy podział wyznaniowy z równoczesnym wprowadzeniem nieformalnych, lecz szeroko stosowanych form ateizmu państwowego. Dyskryminacja wyznaniowa, głównie kościoła rzymsko-katolickiego, skutkowała ukrywaniem swoich przekonań i praktyk religijnych znacznej części jego wyznawców, powodowanym względami ekonomicznymi. Wśród uzależnionych rozwijały się formy „turystyki" religijnej. Nie ma dla tego okresu miarodajnych danych liczbowych o strukturze wyznaniowej mieszkańców parafii. Aktualnie dla szacunkowego określenia liczby wiernych w parafii św. Andrzeja można posłużyć się dwoma wskaźnikami. Jednym może być stosunek rodzin do wizyty pasterskiej na przełomie lat 2000/2001, w której na 5396 mieszkań przyjęto kapłana w 4457 (82,6%), zamkniętych było z nieznanych przyczyn 723 (13,4%), odmówiono wizyty ze względów na inne wyznania, lub bez podania powodów w 216 (4,0%). Równocześnie odnotowano 86 rodzin świadków Jehowy, 9 kościoła narodowego i 6 innych wyznań. Drugim wskaźnikiem może być liczba pogrzebów w obrządku rzymsko-katolickim w okresie ostatnich kilku lat, kształtujących się na poziomie ok. 97%. W ostatnich latach pojawiła się w obrębie parafii nieliczna zorganizowana grupa wyznawców Kościoła Zielonoświątkowego, która na Czarnej Górze założyła własny zbór „Arka". Świadkowie Jehowy mają swój dom modlitwy przy ul. Sławkowskiej.
Parafia olkuska, ukształtowana terytorialnie w Średniowieczu, nie podlegała większym zmianom do końca dawnej Rzeczpospolitej. Na podstawie spisów Świętopietrza ocenia się, że w XIV wieku obejmowała obszar ok. 126 km2, zamieszkały przez 1890 wiernych. Należały do niej: miasto Olkusz z przedmieściami oraz wsie - Czarna Góra, Witeradów, Żurada, Starczynów, Przeń, Ujków, Hutki, Klucze, Bogucin, Rabsz-tyn, Pomorzany, Parcze, Sikorka i Skalskie.
W obrębie parafii, wewnątrz miejskich murów obronnych, poza farą św. Andrzeja Apostoła, znajdował się klasztor oo. Augustianów z kościołem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. W XIV wieku najpierw powstał kościół, później przy nim klasztor. W XV wieku pierwotny kościół powiększono. Niszczony przez kolejne pożary i odbudowywany, ostatecznie został zrujnowany wskutek podkopów górniczych, opuszczony w 1815 roku i w 1821 rozebrany. Historyczna ikonografia jest niestety uboga i nie pozwala na dokładniejsze odtworzenie obrazu tego obiektu. Zachował się natomiast bardzo interesujący jego opis z 1783 r. -ostatniego okresu użytkowania, na 32 lata przed opuszczeniem go przez zakonników. Przeprowadzone w latach 1973-75 sondażowe badania archeologiczne w obrębie klasztoru oraz uzupełniające badania architektoniczne w latach 1992-93, dostarczyły wielu konkretnych informacji o kościele NMP. Nie potwierdziła się wielkość kościoła podana w opisie lustracyjnym z 1783 roku. Wykazane tam wymiary w łokciach 20 x 30 (tj. około 11,5 x 17,5 m) można byłoby jedynie, w dużym przybliżeniu, odnieść do zewnętrznego obrysu samego prezbiterium. Wyniki badań kościoła NMP wskazują, że podobnie jak kościół farny był on rozbudowany na bazie mniejszego obiektu stanowiącego późniejsze prezbiterium. Prawdopodobnie w drugiej połowie XV wieku, co wydają się potwierdzać źródła pisane, dobudowano korpus nawowy. Wtedy mogło nastąpić również podniesienie poziomu posadzki. Skręcenie osi kościoła w lewo wyklucza symbolikę i związane było z uwarunkowaniami terenowymi. Kościół w planie poziomym ma wiele wspólnych cech z kościołem farnym. Różnice polegają na węższym zaledwie o 0,5 m prezbiterium oraz innych proporcjach części nawowej, która była tu szersza i krótsza niż w farze. Nie są natomiast znane wysokości wnętrza. Z ikonografii z końca XVIII w. można wnioskować, że wnętrze było halowe, niższej wysokości od kościoła farnego. Pamiętać należy jednak, iż obrazuje ona stan po pożarze i zawaleniu się sklepień w 1584 roku, których później już nie odbudowano, zakładając strop drewniany.
Na terenie parafii stały również poza murami miasta małe kościółki - zwane czasem kaplicami:
kościółek Św. Krzyża powstał z początkiem XVI wieku na Przedmieściu Krakowskim. Został rozebrany w końcu XVIII wieku. Był kościółkiem murowanym z dzwonnicą, otoczony murem. Przy nim znajdował się szpital i cmentarz. Z początkiem XVIII wieku jego stan techniczny był dobry, lecz skutkiem podkopów górniczych został zdewastowany. Przy kościółku stał pusty dom murowany z piwnicą, kryty gontem oraz dwie chałupy puste, do reperowania nie zdatne. (Dziś na terenie, gdzie znajdował się kościółek, stoi budynek handlowy Powszechnej Spółdzielni Spożywców, przy ul. Króla Kazimierza Wielkiego);
szpitalny kościółek filialny Św. Ducha na Przedmieściu Sławkowskim, powstał w XV wieku. Otoczony był odrębnym murem.
W wieku XVI rozbudowany, mający dwie murowane zakrystie i trzy ołtarze. W końcu XVII wieku przebudowany, lecz wskutek podkopów górniczych w następnym stuleciu zdewastowany. W końcu XVIII wieku został rozebrany (Dziś teren środkowej części parku miejskiego, przy ulicy Mickiewicza); W dekrecie wizytacyjnym z 27 czerwca 1783 roku, na temat obu tych kościółków czytamy: [...] znayduię albowiem dwa za Miastem kościółki, Szpitalny Sgo Ducha i S. Krzyża Prebendarski, obydwa spustoszałe, obydwa w swych szpetnie porysowane murach ostatnim lada dzień bez nadziei poprawienia grożące upadkiem; ztey przyczyny w obydwech odprawiać Nabożeństwa w cale pod karami interdykt miejscowy gwałcącemi zakazuię […];
kościółek (kaplica) św. Elżbiety na Przedmieściu Żuradzkim (przy ul. Gęsiej), wymieniony został w „Opisie historycznym Olkusza" z 1847 roku, lecz jego historia jest bliżej nieznana;
kościółek św. Jana Chrzciciela na gruzach dawnego grodziska w Starym Olkuszu, wzmiankowany był w XV wieku. Już w roku 1534 był w ruinie. W końcu XVI wieku odbudowany został jako kaplica, a w dokumentach z połowy XVIII wieku widoczny pod nazwą ruina św. Jana. Dziś teren położony przy drodze krajowej do Katowic, oznaczony pamiątkową kapliczką słupową z napisem: „Bogu chwała, ludziom pokój, 1937". Dawniej kapliczkę wieńczył krzyż. W latach 1978-81 ruiny kościółka, znajdujące się już tylko pod powierzchnią ziemi, zostały odkryte, zinwentaryzowane i po stronie wschodniej wyreperowane;
kościółek św. Urszuli, zwany także „Kaplicą XI Tysięcy Dziewic", stał na północ od miasta, po wschodniej stronie szczytu Pomorskiej Góry. Położony był przy skrzyżowaniu dawnych dróg ze Starego Olkusza do rabsz-tyńskiego zamku, na granicy między Parczami i Pomorzanami. Powstał przypuszczalnie w końcu XIV w. Protokół wizytacyjny z 1783 roku podaje, że: Jest pod północ na pagórku kościółek murowany pod założeniem św. Urszuli, spostoszony. Jego usytuowanie na górującym nad okolicą wyniesieniu, z dala od zabudowań, rodzi pytanie - czy nie ma on związku z chrystianizacją dawnego miejsca pogańskiego kultu. Podczas prac drogowych w roku 1970, w miejscu kościółka natrafiono na relikty murów po północnej strome drogi gospodarczej, budowanej do zbiornika wodociągowego. Wykonany został szkic sytuacyjny znaleziska. Tempo i charakter prac wykluczyły bliższe, konserwatorskie rozpoznanie obiektu. Dziś jest to teren rolniczy położony na Parczach przy skrzyżowaniu drogi do Klucz z gospodarczą drogą do zbiornika, prowadzoną wykopem po śladzie dawnej drogi z Pomorzan do Rabsztyna, oznaczony krzyżem po przeciwnej stronie kluczewskiej drogi;
kościółek św. Stanisława stał opodal Żurady. Przyjmuje się, że jego powstanie miało miejsce zaraz po kanonizacji patrona w 1253 roku. Początkowo miał być modrzewiowy, później murowany. Podania wiążą jego lokalizację z miejscem wcześniejszego kurhanu. W roku 1783 był już w rozwalinach. Wykazany został na mapie Pertes'a z 1787 roku. Dziś teren położony w lesie przy drodze przez Mazaniec do Zurady, oznaczony wnętrzową, murowaną kapliczką na małym kopcu o średnicy około 15 m. Teren wokół kapliczki penetrowany był przez licznych poszukiwaczy rzekomo ukrytych tu skarbów. W czasie przekopywania ziemi odnajdywano szkielety ludzkie, świadczące o dawnym cmentarzu.
Wzmiankowane są także w końcu XVIII wieku Kaplica NMP Anielskiej - drewniana, stojąca naprzeciw Żurady oraz Kalwaria na Czarnej Górze. Aktualnie brak jest jednak dokładniejszych danych o ich położeniu i historii.
Drobnymi, lecz nad wyraz aktywnymi obiektami kultu byty liczne kapliczki i krzyże stawiane zazwyczaj przy dawnych traktach drogowych. Choć straciły dziś swój orientacyjny dla podróżujących charakter, nadal odgrywają ogromną rolę w polskim krajobrazie kulturowym. Zazwyczaj owiane barwnymi legendami, otaczane są spontaniczną opieką i często stanowią miejsca tradycyjnych, urokliwych nabożeństw okolicznościowych. Znakomita ich większość posiada wartości zabytkowe, zawarte zarówno w odniesieniu do miejsca położenia jak i formy artystycznej samego obiektu. Część z nich, samotnie stojąca w otwartym krajobrazie, wymagająca bodajże szczególnej troski, jest jedynymi reliktami istniejących tam niegdyś, zapomnianych już, ludzkich osad i rozstai ruchliwych traktów.
Rozbiory Polski w końcu XVIII wieku zapoczątkowały głębokie zmiany strukturalne Kościoła Katolickiego w Polsce. W okresie XIX wieku zaznaczył się wydatny wzrost znaczenia dekanatów i roli parafii w życiu społecznym okupowanego kraju. Parafia stała się instytucją, w której znajdywało oparcie, a nierzadko koncentrowało się życie narodowe Polaków, pełniła czynną rolę w organizacji ruchu niepodległościowego, realizowała zadania w dziedzinie krzewienia polskiej kultury masowej.
Parafia olkuska, oddzielona od Krakowa granicą państwową, znalazła się w położonej w zaborze rosyjskim części obszaru Diecezji Krakowskiej, z której w 1882 roku utworzono Diecezję Kielecką. Przeprowadzana w tym czasie reorganizacja dekanatów z dostosowaniem ich granic do podziału strukturalnego administracji państwowej, spowodowała powołanie w roku 1819 Dekanatu Olkuskiego, który po reorganizacji w roku 1867 obejmował powierzchnię ówczesnego powiatu wynoszącą powyżej 1860 km kwadratowych, z 34 parafiami i liczba powyżej 78 tyś. mieszkańców. Przed rokiem 1886 liczba ta wzrosła do ponad 102 tyś. i obejmowała ok. 91 tyś. katolików, 11 tyś. Żydów, 93 protestantów i 55 prawosławnych. W drugiej połowie XIX wieku parafia liczyła 4765 osób („dusz"), w tym z miasta 1108 (ponadto, w samym Olkuszu, zamieszkiwało wówczas 1666 Żydów i 26 prawosławnych). Obszar parafii olkuskiej ulegał zmianom po utworzeniu w 1798 roku nowej parafii w Bolesławiu, przesuwając swoje położenie terytorialne z zachodu ku południowemu wschodowi. Kolejne zmiany nastąpiły w okresie międzywojennym, w wyniku powstania parafii w Kluczach. W czasie drugiej wojny światowej cała olkuska parafia znalazła się w granicach obszarów włączonych do Rzeszy Niemieckiej, (zamieszczane niekiedy informacje o rzekomym powstaniu na tych terenach niemieckiej parafii są nieprawdziwe. Rezydował natomiast w Olkuszu, w drugiej połowie okresu wojennego, niemiecki ksiądz, prowadzący duszpasterstwo wśród znajdujących się tu Niemców). Znaczny wzrost demograficzny Olkusza w latach 1970-90 zrodził potrzebę budowy nowych kościołów i dalszego podziału macierzystej parafii olkuskiej. W latach 1970-tych powołano parafię we wsi Osiek, a w samym mieście powstały dodatkowo parafie:
- Św. Maksymiliana Kolbego, w nowych osiedlach pod Witeradowem (w 1983 r.)
- Dobrego Pasterza, w osiedlu „Słowiki" (w 1990 r.)
- Św. Barbary, w Pomorzanach (w 1991 r.)
Macierzysta parafia olkuska obejmuje dziś powierzchnię ok. 50 km kwadratowych, zamieszkałą przez około 16 000 mieszkańców. Zarówno w powierzchni, jak liczbie wiernych, plasuje się ona w górnej granicy wielkości parafii południowej i środkowej Polski. W jej skład wchodzą: centralna część miasta wraz z Czarną Górą, Starym Olkuszem, Parczami i Sikorką oraz wsie: Żurada, Rabsztyn, Bogucin Mały z Czarnym Lasem, Sieniczno, Olewin i Wiśliczka. W wyniku reorganizacji terenowej struktury kościoła w Polsce wprowadzonej bullą papieża Jana Pawła II - „TOTUS TUUS POLONIAE POPULUS", z dniem 25 marca 1992 roku, olkuskie parafie wyłączone zostały z Diecezji Kieleckiej i włączone do nowo powstałej Diecezji Sosnowieckiej. Równocześnie powołana została Metropolia Częstochowska, która objęła swym zasięgiem Diecezję Sosnowiecką i tym samym Olkusz, leżący wcześniej w granicach Metropolii Krakowskiej, od chwili jej utworzenia bullą papieża Piusa XI w roku 1925. Z przynależnością parafii do Metropolii Krakowskiej związane były wizyty w olkuskim kościele św. Andrzeja, ówczesnego kardynała Karola Wojtyły, metropolity krakowskiego od 18 stycznia 1964 roku (powołanego na papieża w roku 1978). Pierwsza wizyta miała miejsce w dniu 22 października 1967 roku i związana była z obchodami 200 rocznicy kanonizacji św. Jana Kantego, druga - w dniu 13 października 1973 roku - związana z Nawiedzeniem Obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Wydarzenia te zostały upamiętnione tablicą, wmurowaną w zewnętrzną, południową ścianę Kaplicy Loretańskiej, w 1984 roku, z okazji obchodów jubileuszu 800-lecia parafii. Warto nadmienić, że Olkusz znany był już wcześniej Karolowi Wojtyle z wędrówek szlakami Jury Krakowsko-Częstochowskiej.
W piątą rocznicę powstania Diecezji Sosnowieckiej, dekretem z dnia 25 marca 1997 roku, biskup diecezjalny Adam Śmigielski, erygował Kapitułę Olkusko-Pilicką przy kościele św. Andrzeja Apostoła w Olkuszu, który tym samym otrzymał tytuł Kolegiaty Olkuskiej. Aktualnie, parafia obok pracy duszpasterskiej i charytatywnej, prowadzi żywą działalność na rzecz rozwoju życia intelektualnego wiernych w duchu katolickim. Czynny jest Klub Inteligencji Katolickiej, powstały w roku 1981. Działają Akcja Katolicka (od roku 1997), Zespół Synodalny, młodzieżowa grupa modlitewna „Emmanuel" i Grupa Dzieci Maryi (działająca m.in. na rzecz pomocy dzieciom biednym). Organizowane są coroczne, jesienne koncerty kościelnej muzyki organowej w wykonaniu wybitnych artystów krajowych i zagranicznych, działają nagradzane w konkursach, wspomniane już -chór parafialny i parafialny zespół wokalno-muzyczny „Viatores". Prowadzona jest biblioteka parafialna, dystrybucja prasy katolickiej i Klub Wideo z wypożyczalnią kaset o tematyce religijnej. Organizowane są wyjazdy do miejsc kultu religijnego - krajowe i zagraniczne o charakterze pielgrzymkowym i modlitewno-rekolekcyjnym. Zapraszani są znani kaznodzieje i prelegenci. Przywracane są, znane sprzed 1939 roku, wieczorne uroczystości religijno-patriotyczne pod kopcem Kościuszki. Wprowadzona została i staje się tradycją uroczystość Wielkopostnej Drogi Krzyżowej w obrębie rynku. W pracach parafialnych, od roku 1995, ofiarnie uczestniczy zespół Sióstr Służebniczek Matki Bożej Niepokalanej (Starowiejskich), zajmujących się nauczaniem młodzieży szkolnej, pomocą społeczną w ramach „Caritasu" oraz pracami porządkowymi w świątyni. Wcześniej prace te od lat prowadziły Siostry Szarytki (początkowo z Prowincji Warszawskiej, później Krakowskiej).
Na progu XXI wieku, Papieska Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, mając na względzie bogatą historię olkuskiej parafii, wielkie walory zabytkowe prastarej świątyni i jej znaczącą rolę w regionie, przychylając się do wniosku biskupa sosnowieckiego i opinii Krajowej Konferencji Biskupów, dekretem z dnia 10 października 2001 roku, nadała kościołowi św. Andrzeja Apostoła w Olkuszu zaszczytny tytuł i godność bazyliki mniejszej (basilicae minoris). Oznacza to zaliczenie tej świątyni do grupy kościołów szczególnie ważnych, objętych bliższą więzią ze Stolicą Piotrową i samym Ojcem Świętym oraz związane jest z odpowiednimi obowiązkami i zadaniami w dziedzinie liturgiczno-duszpasterskiej, jak również prawami i przywilejami. Obejmują one wzbogacenie liturgii kościoła i zakresu możliwości dostąpienia odpustu zupełnego oraz upoważniają do używania znaku papieskiego jako ornamentu wyposażenia kościelnego, a także stosowania go na pieczęci zarządu bazyliki. Uroczystościom ogłoszenia tej decyzji w Olkuszu, dnia 13 stycznia 2002 roku, przewodniczył nuncjusz apostolski –arcybiskup Józef Kowalczyk, przy udziale arcybiskupa, metropolity częstochowskiego - Stanisława Nowaka i arcybiskupa Stanisława Szymeckiego z Białegostoku, biskupa sosnowieckiego - Adama Smigielskiego, sosnowieckiego biskupa pomocniczego - Piotra Skuchy, kieleckiego biskupa pomocniczego - Mariana Florczyka oraz kanoników kapituły olkusko-pilickiej, wielu zaproszonych księży, sióstr zakonnych, osób świeckich i licznie zgromadzonych parafian. Nad głównym wejściem do kościoła umieszczone zostały (odlane z brązu) - znak papieski i napis „Bazylika św. Andrzeja Apostoła", zaś obok wejścia spiżowa tablica upamiętniająca to wydarzenie, poświęcona 30 listopada 2002 roku, w dniu patrona świątyni -św. Andrzeja Apostoła.